Ünsüzlerin aksine, oluşum süreçlerinde herhangi bir engelle karşılaşmaksızın çıkan ve dudağın şekline, ağız boşluğunun gerisinde veya önünde olma durumuna veya alt çene ve üst çene arasındaki açıklığa göre, ayrıca bazı diğer ölçütler kapsamında sınıflandırılan seslere "ünlüler" denir. Ünlüler sayesinde heceler kurabilmek ve ünsüzleri kolayca telaffuz edebilmek mümkündür. "Vokal" (vocal) olarak da tabir edilen ve dil biliminde diğer sesbirimler gibi / / işaretleri arasında gösterilen ünlüler, Türk alfabesinde 8 adettir. Bunlar /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, /ö/, /u/ ve /ü/dür. Alfabede gösterilmeyen, fakat konuşma sırasında ortaya çıkan ünlülerle birlikte bu sayı 12'yi bulabilmektedir.

Ortaya Çıkış Noktalarına Göre Ünlüler

Yanlış olarak "kalın" ve "ince" olarak tanımlanan ve ağız boşluğunun gerisinde ya da ilerisinde oluşan ünlülere dil biliminde "art" ve "ön" ünlüler denmektedir. Boşluğun geri kısmında ortaya çıkan "art ünlüler" /a/, /ı/, /o/, /u/; ileri kısmında oluşan "ön ünlüler" ise /e/, /i/, /ö/ ve /ü/dür.

Bunların dışında yar (yâri) gibi bazı kelimelerde görülen ve "ön a" olarak nitelenen veya daha çok ağızlarda yer alan, ė ile gösterilen kapalı /ė/ gibi ünlüler de mevcuttur.

Art Ünlüler: /a/, /ı/, /o/, /u/ Ön Ünlüler: /e/, /i/, /ö/, /ü/

Dudağın Şekline Göre Ünlüler

Dudak, ünlüler ortaya çıkarken düz ya da yuvarlak bir şekil alabilir. /a/, /e/, /ı/, /i/ ünlüleri söylenirken dudak düzleşir ve "düz ünlüler" ortaya çıkar. /o/, /ö/, /u/, /ü/ ünlülerinin telaffuzu sırasındaysa dudak yuvarlaklaşır ve "yuvarlak ünlüler" meydana gelir.

Düz Ünlüler: /a/, /e/, /ı/, /i/ Yuvarlak Ünlüler: /o/, /ö/, /u/, /ü/

Ağız Boşluğunun Durumuna Göre Ünlüler

Alt ve üst çene arasındaki mesafeye bağlı olarak ağız içi boşluğunun dar ya da geniş olması sonucunda "dar" ve "geniş" olarak tabir edilen ünlüler teşekkül eder. /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlüleri söylenirken ağız boşluğu genişler ve "geniş ünlüler" oluşur. /ı/, /i/, /u/ ve /ü/ ünlüleri söylenirken ise bu boşluk daralır ve "dar ünlüler" meydana gelir.

/e/ ile /i/ arası bir ses olan ve örneğin ağızlarda vėr- (vir-), dė- (di-) gibi birtakım kelimelerde göze çarpan "kapalı e" de bu ünlülerin ortasında yer alır.

Geniş Ünlüler: /a/, /e/, /o/, /ö/ Dar Ünlüler: /ı/, /i/, /u/, /ü/

Ortaya Çıkış Sürelerine Göre Ünlüler

Nefesin el verdiği ölçüde söylenebilen ünlüler, yarındaki /a/ ya da telifteki /e/ sesinde olduğu gibi bazı kelimeler içerisinde birincil veya ikincil sebeplere bağlı olarak uzatılabilirler. İstisnaî olarak, Türkçe kökenli e yad kelimesinde de görülen bu durum, çoğunlukla hesap, hayat gibi Arapça kökenli kelimelerde ortaya çıkar. Bu kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde kelimenin aslına uygun bir şekilde hesâbı, hayâtım örneklerinde olduğu gibi son hecedeki ünlü uzun olarak söylenir.

Ünlüler Tablosu